Evolutionaire tips om laaggradige ontsteking tegen te gaan - gastblog Remko Kuipers

In de afgelopen eeuw is onze levensverwachting enorm toegenomen. De gemiddelde levensverwachting van zowel mannen als vrouwen in Nederland ligt inmiddels rond de tachtig jaar. Wat veel minder bekend is, is dat hoewel onze levensverwachting stijgt, onze gezonde levensverwachting al decennia aan het dalen is. In deze blog van cardioloog Remko Kuipers lees je over de verandering in leefomstandigheden en voeding van de mens over de laatste 10.000 jaar, de stress die dat op ons lichaam left en het effect dat dat heeft op onze gezondheid. En uiteraard wat je kunt doen om met deze wetenschap jouw gedrag aan te passen.

Over Remko Kuipers

Deze blog is geschreven door Remko Kuipers. Remko is gezondheidscoach, cardioloog en onderzoeker.

Na bijna tien jaar onderzoek promoveerde hij in 2012 in de evolutionaire geneeskunde op het onderwerp voeding. Door zijn uitgebreide vooropleiding en zijn langdurige onderzoeksproject is hij als geen ander op de hoogte van de wetenschappelijke waarheden en mythes die er bestaan rondom voeding. Gedurende zijn onderzoek leefde hij verschillende jaren tussen de primitieve jager-verzamelaars van Afrika.

Remko is een bestseller auteur, bekend van zijn boeken “Het Oerdieet” en “Oergezond”.

We worden weliswaar steeds ouder, maar ook steeds jonger ziek

In de afgelopen eeuw is onze levensverwachting enorm toegenomen. De gemiddelde levensverwachting van zowel mannen als vrouwen in Nederland ligt inmiddels rond de tachtig jaar. Wat veel minder bekend is, is dat hoewel onze levensverwachting stijgt, onze gezonde levensverwachting al decennia aan het dalen is (bron: CBS).

De levensverwachting zonder chronische ziekte is sinds de 80-er jaren bij mannen gedaald van 55 naar 47 jaar en bij vrouwen van 54 naar 40 jaar.

Opvallend is dat vrouwen ondanks hun hogere levensverwachting een kortere gezonde levensverwachting dan mannen hebben.

Die dalende gezonde levensverwachting wordt deels verklaard door betere screeningsmethoden en het veranderen van referentiewaarden en definities van ziekte. Helaas lijkt dit het beeld te zijn dat overheerst onder artsen en beleidsmakers en daarmee in de media en onder de Nederlandse bevolking.

Een andere verklaring is echter dat we simpelweg daadwerkelijk op steeds jongere leeftijd ziek worden. Deze simpele verklaring, waarbij de oorzaak bovendien net zo simpel is aan te wijzen, wordt echter door bepaalde belanghebbenden bij voorkeur weggewuifd met bovengenoemde argumenten.

De Evolutionaire Geneeskunde

De alternatieve verklaring voor betere screeningsmethoden en het veranderen van referentiewaarden en definities van ziekte komt vanuit een relatief jonge wetenschappelijke discipline genaamde de “Evolutionaire Geneeskunde”.

De Evolutionaire Geneeskunde richt zich in tegenstelling tot de “moderne” geneeskunde, zoals deze wordt onderwezen tijdens de huidige universitaire opleiding ‘Geneeskunde of Medicijnen’ niet in de eerste plaats op het behandelen, maar op het voorkómen van ziektes.

Dit voorkómen van ziektes probeert een Evolutionair Geneeskundige te doen door een ziekte door een evolutionaire bril te bekijken. Dat wil zeggen dat een ziekte beschouwd wordt vanuit het perspectief dat de evolutie gericht is op de overleving of voortplanting van een individu c.q. een soort. Met andere woorden: ziektes zijn in feite een onlogisch ‘proces’ vanuit evolutionair oogpunt, aangezien ziektes niet lijken bij te dragen aan overleving of voortplanting.

Een evolutionair geneeskundige probeert derhalve (evolutionaire) verklaringen te vinden voor de ziekte. Die verklaringen kunnen velerlei zijn, bijvoorbeeld kan het zo zijn dat aan een bepaalde ‘ziekte’ een (nog niet erkend) evolutionair voordeel kleeft.

Zo weten we bijvoorbeeld dat mensen met de ziekte ‘sikkelcelanemie’ minder gevoelig zijn voor het krijgen van malaria. Die observatie klopt precies met het veelvuldig vóórkomen van sikkelcelanemie op plaatsen waar malaria voorkomt. De evolutie heeft op die plaatsen, middels ‘survival of the fittest’ dus gezorgd voor het overleven van de mensen die op die plaats het best waren aangepast aan de heersende ‘conditions of existence.’ Met andere woorden: daar waar veel malaria is, overleven mensen met sikkelcelanemie beter dan mensen zonder die ziekte (bron: Kuipers, 2012).

De Evolutionaire Mismatch

Een andere veelvoorkomende evolutionaire verklaring voor ziektes is een plotse verandering in de levensomstandigheden van een individu of soort.

Evolutie is immers een zeer geleidelijk proces, dat niet binnen één enkele generatie plaats kan vinden, maar een proces is wat vele duizenden, zo niet tienduizenden of zelfs honderdduizenden jaren in beslag neemt. Bedenk dat de verspreiding van genen die een overlevingsvoordeel bieden, ofwel een gunstig genotype, vele generaties in beslag zal nemen.

Stel je voor dat er bij één individu in een bepaalde soort waarvan er in totaal maar honderd zijn, een nieuwe zeer gunstige mutatie optreedt. Als dat individu door die mutatie vier nakomelingen kan krijgen en zijn soortgenoten maar drie, dan duurt het nog 14 generaties voor er meer mensen met het gunstige genotype zijn. Zelfs als het gunstige genotype 5 en het ongunstige genotype 2 kinderen zou krijgen, dan nog duurt het 5 generaties voor er bij een kleine populatie van honderd mensen meer mensen zijn die dat gunstige genotype bezitten.

Evolutie is bij soorten die zich maar langzaam reproduceren, zoals de mens, een traag proces zodat plotselinge veranderingen van leefomgeving (conditions of existence) voor gezondheidsproblemen kunnen zorgen.

Immers, de meeste diersoorten – waaronder de mens – zijn gedurende miljoenen jaren van evolutie, gedurende duizenden generaties, langzaam maar zeker aangepast aan de omgeving waarin ze leven.

Als we de geschiedenis van onze verre voorouders reconstrueren komen we tot de conclusie dat zij ongeveer 6 miljoen jaar geleden in Afrika ontstaan zijn. Vanaf dat moment scheidden onze wegen van die van onze laatste aapachtige soortgenoten en zijn wij vanuit het oerwoud de savanne opgetrokken en hebben we ons langs de waterkant gevestigd, alwaar we genoten van al het voedsel dat deze rijke biotoop aan ons bood.

Gedurende bijna 6 miljoen jaar hebben we ons gedurende vele generaties perfect kunnen aanpassen aan het leven aan en deels ook in het water.

Vanaf zo’n 10.000 jaar geleden moment hebben we met toenemende snelheid onze leefomgeving eigenhandig veranderd.

De eerste verandering was de Landbouw Revolutie, ofwel de introductie van landbouw en veeteelt, vanuit het Midden-Oosten. Uit fossiele resten van de laatste jager-verzamelaars en de eerste landbouwers is terug te lezen dat deze plotse aanpassing in “conditions of existence” ten koste ging van onze gezondheid.

Het feit dat inmiddels veruit het grootste deel van de mensen die in West-Europa leeft het melksuiker lactose kan verteren, toont aan dat de evolutie in de afgelopen 10.000 jaar niet heeft stilgestaan en dat bepaalde leden van onze soort zich tot op zekere hoogte aan deze nieuwe leefomgeving hebben kunnen aanpassen.

Echter, slechts 200 jaar geleden begon de Industriële Revolutie en pas 50 jaar geleden de Fastfood Revolutie.

Vele, zo niet alle, van onze typisch Westerse welvaartsziekten zijn toe te schrijven aan het feit dat onze genen zich onmogelijk hebben kunnen aanpassen aan deze zeer recente veranderingen in onze leefstijl, want sinds de introductie van Fastfood is immers nog niet eens de tijd van een generatie verstreken.

Evolutionair geneeskundigen zien welvaartsziekten dan ook als een conflict of een mismatch tussen onze ‘steentijdgenen’ en onze moderne leefomgeving. Neem daarbij dat het de huidige geneeskunde lukt ons ondanks al onze welvaartsziekten lange tijd in leven te houden en het is duidelijk dat evolutie geen invloed meer heeft op onze gezondheid.

Ziektes evolutionair benaderen

Wie ziek is kan om weer gezond te worden binnen de klassieke geneeskunde behandeld worden met allerhande medicijnen en operaties. In het geval van medicijnen wordt iemand vaak nooit meer écht gezond maar blijft iemand vaak chronisch ziek.

Binnen de Evolutionaire Geneeskunde gaat de voorkeur uit naar het voorkómen in plaats van behandelen, van ziekten. Vanuit dat perspectief is de gedachte dat het nabootsen van onze leefstijl van vóór de Landbouw Revolutie het evenwicht of de ‘match’ tussen onze ‘steentijdgenen’ en onze leefomgeving zou kunnen worden hersteld.

Wie dus gezond zou willen zijn en blijven in onze Westerse samenleving zou dus ten eerste moeten weten wat onze “oeromgeving” was en in de tweede plaats wat de meest ongezonde moderne invloeden zijn.

Ten aanzien van onze oeromgeving is inmiddels duidelijk dat onze ouders gedurende miljoenen jaren in Zuid Oost Afrika evolueerden. Zij waren fysiek actief, leefden in relatief kleine groepen van maximaal 300 mensen aan de waterkant. In die tijd veranderde de leefomgeving van oerwoud naar savanne en steppe en ontwikkelde onze voorouder zich van vegetariër naar omnivoor.

Belangrijke ingrediënten van de voeding die onze voorouders daar genoten zijn onder andere jodium, selenium, zink, magnesium, de omega-3 visvetzuren EPA en DHA en vitamine A en D (Bron: Kuipers et al, 2013).

Gevolgen van de mismatch

Een nog immer toenemende hoeveelheid aan wetenschappelijk onderzoek toont aan dat juist die recente veranderingen in onze leefomgeving sinds de Landbouw Revolutie stuk voor stuk leiden tot ‘ongezonde reacties’ in het menselijk lichaam. Collectief worden deze reacties vaak aangeduid als een zogenaamde lage graad ontsteking.

Zo verteert niet iedereen landbouwproducten als granen of veeteelt producten als zuivel even goed. Bij sommige individuen leidt de inname van granen of zuivel tot irritatie van het darmslijmvlies, waardoor de darm beschadigd raakt met als gevolg dat bepaalde darmbacteriën zich vanuit de darm kunnen verplaatsen naar de bloedbaan, waar ze niet thuishoren. Zodra deze bacteriën in de bloedbaan worden opgemerkt activeert ons lichaam het immuunsysteem, om deze schadelijke indringers te verdringen.

Deze activatie van het immuunsysteem en alle bijkomende reacties in het lichaam die daarvan het gevolg zijn, staan bekende als de lage graad ontsteking. Die lage graad ontsteking wordt op haar beurt weer geassocieerd met het optreden van welvaartsziektes variërend van kanker tot hart- en vaatziekten, reuma tot diabetes en van auto-immuunziekten tot bepaalde psychische stoornissen.

Terug naar ons oerdieet

Om gezond te blijven of worden lijkt terugkeer naar onze oerleefstijl, waaronder ons oerdieet een veel logischer keuze. Voor sommige mensen zal dit bovendien een veel makkelijker keuze zijn, dan levenslang aan de medicijnen of om onder het mes van de chirurg te eindigen. Al ben ik er als cardioloog inmiddels ook achter dat sommige mensen dit een zeer acceptabel offer vinden, als zij hierdoor wel levenslang een soort anti-oerleefstijl kunnen blijven volgen, waarvan voor de TV of computer zitten, roken en het nuttigen van alcohol, chips en fastfood de vaste ingrediënten zijn.

Gelukkig is er ook een toenemende groep consumenten alsmede politici, werkgevers en ondernemers die inzien dat een gezonde leefstijl een goedkopere manier is om een goede gezondheid te behouden dan een leven lang met chronische ziekte die behandeld worden met medicijnen. Bovendien, een goede gezondheid gaat gepaard gaat met meer productiviteit en minder kosten, dus met meer economische welvaart, maar bovendien, en dat is wellicht het allerbelangrijkste, met meer levensgeluk.

Wat kun je zelf doen

Om lage graad ontstekingen in je lichaam te voorkómen is het belangrijk om gezond te leven. Dat betekent in eerste instantie voldoende bewegen en voldoende ontspannen, of andersom: minder zitten en minder stress.

Verder blijkt ons lichaam bijzonder slecht te zijn aangepast op zogenaamd ultra-bewerkt voedsel ofwel fastfood. Ook frisdrank is in feite een vorm van fastfood, want onze verre voorouders dronken wanneer ze dorst hadden louter water. Dat ons lichaam het minst lijkt aangepast aan fastfood klopt precies met de gedachte vanuit de Evolutionaire Geneeskunde dat ons lichaam de minste tijd heeft gehad om zich aan deze meest recente verandering van leefomgeving aan te passen.

De voorgaande grote verandering van leefomgeving was de Industriële Revolutie. Wat betreft ons voedsel is in die periode ‘uitgevonden’ dat voedsel langer houdbaar wordt als er bijvoorbeeld zout aan wordt toegevoegd, als het ingeblikt of gevriesdroogd wordt, of als er bepaalde voor het leven (van micro-organismen – maar ook voor de mens) essentiële voedingsstoffen zoals vitaminen en mineralen uit het voedingsmiddel verwijderd worden.

Denk hierbij aan bijvoorbeeld het maken van witte rijst en witbrood in plaats van zilvervliesrijst en volkorenbrood. Of aan het eten van ketchup in plaats van tomaten, etc. Het belangrijkste gevolg van deze revolutie was de verschuiving in de balans van voeden (met de voor onze gezondheid noodzakelijke voedingsstoffen zoals vezels, vitaminen en mineralen) naar vullen (met calorieën). Deze revolutie ging dan ook gepaard met vermaarde ziekten zoals beriberi (een gebrek aan vitamine B), scheurbuik (een gebrek aan vitamine C) en rachitis (een gebrek aan vitamine D).

Nog weer bijna 10.000 jaar eerder had zich de Landbouw Revolutie voltrokken en zelfs aan deze verandering van leefomgeving zijn heden ten dage nog bepaalde ziekten te relateren, zoals bijvoorbeeld coeliakie (een allergie voor gluten uit granen) en lactose-intolerantie (een allergie voor zuivel).

Terugkeer naar het dieet van onze jagende en verzamelende voorouders lijkt daarmee de makkelijkste manier om gezond oud te worden.

Het leven van onze voorouders die, zoals al eerder beschreven, gedurende miljoenen jaren evolueerden langs de waterkant bestond uit een rijk gevarieerd palet aan groenten, fruit, knollen, zaden, noten, gevogelte vlees en vis. Met name de hoeveelheid groente, fruit en vis in het gemiddelde Westerse dieet is ver onder de maat. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) berekende enkele jaren terug dat is Nederland jaarlijks 245.000 gezonde levensjaren verloren gaan door ongezonde voeding, voornamelijk door een tekort aan vis, fruit en groente (Bron: RIVM – Ons eten gemeten, 2004).

Groente fruit en vis

De gezondheid van groente en fruit is terug te voeren op de grote hoeveelheid gezonde voedingsstoffen in deze voedingsmiddelen, zoals de welbekende vezels, vitaminen en mineralen.

Groente en fruit gemiddeld relatief minder calorieën dan respectievelijk granen, zuivel, knollen en fastfood waardoor je er meer van kunt eten, zonder te veel calorieën binnen te krijgen. Wetende dat overgewicht een van de belangrijkste oorzaken is van het toenemend aantal welvaartsziekten in onze Westerse samenleving, kan het binnenkrijgen van minder calorieën zeker gezien worden als een gezondheidsvoordeel.

Vis is een van de meest onderschatte en ondergewaardeerde evolutionaire voedingsbronnen van de mens.

In vergelijking met onze meest dichtbije soortgenoten, de chimpansee en de bonobo, onderscheiden wij onszelf door onze intelligentie, wat een gevolg is van een driemaal zo groot hersenvolume.

Onze hersenen zijn opgebouwd uit bouwstoffen uit vis, schelpdieren en waterplanten die wij, in tegenstelling tot de chimpansee en bonobo, in zeer ruime hoeveelheden aan de waterkant binnenkregen. Deze omega-3 vetzuren zijn wellicht de belangrijkste ‘drivers’ van onze hersengroei geweest en vervullen daarnaast ook tal van andere essentiële functies in ons lichaam.

Visvetzuren of omega-3 vetzuren

Omega-3 vetten zijn lange, flexibele moleculen die op verschillende plaatsen in ons lichaam een belangrijke rol spelen. In de eerste plaats zijn ze betrokken bij ons immuunsysteem. Ofwel, ze hebben een rol bij lage graad ontsteking.

Bij een gezonde opname kunnen omega-3 vetzuren dus een rol spelen bij het onderdrukken van die lage graad ontstekingen. Een tekort aan omega-3 vetten in de voeding kan er juist toe leiden dat lage-graad ontsteking juist onvoldoende onderdrukt wordt.

In onze oervoeding was er altijd een zekere balans tussen ontstekingsbevorderende omega-6 en ontstekingsremmende omega-3 vetzuren.

Door een verschuiving in onze huidige voeding naar minder vis en meer fastfood is er een ongezonde balans ontstaan met een overschot aan omega-6 en een tekort aan omega-3 vetten, met een overactief immuunsysteem en lage graad ontstekingen tot gevolg (Bron: Kuipers, 2012).

Omega-3 vetten hebben inmiddels hun werking binnen de hart en vaatziekten in ruime mate bewezen.

Verschillende grote zowel observationele als (dubbelblind gerandomiseerde) interventiestudies hebben inmiddels aangetoond dat mensen met de meeste omega-3 vetten in hun weefsels (ook wel de omega-3 index genoemd) de kleinste kans hadden om een hartinfarct te krijgen en, nog belangrijker, de kleinste kans om daar aan dood te gaan (Bron: Bhatt, 2019). Een omega-3 index van 8% of hoger wordt inmiddels beschouwd als streefwaarde voor een optimale cardiovasculaire gezondheid (Bron: Von Schacky, 2014).

Tot slot zijn omega-3 vetten uitgebreid bekeken in het kader van onze hersenen en dus onze psyche. Gelukkig lijkt het na tientallen jaren van onderzoek moeilijk om verschillen in gezondheid of intelligentie aan te tonen tussen kinderen van moeders die veel of weinig (extra) omega-3 vet hebben geconsumeerd voor of tijdens de bevalling.

In het geval van een lage omega-3 inname met de voeding lijkt het erop dat een zwangere vrouw dit dreigende tekort voor de zich in haar baarmoeder ontwikkelende kind opvangt door omega-3 vetten uit haar eigen lichaam vrij te maken (Bron: Kuipers et al, 2011). Dientengevolge heeft wetenschappelijk onderzoek dus geen verschil in gezondheid van het kind, maar wel in gezondheid van de moeders kunnen aantonen.

Zo bleken vrouwen minder kans te hebben op zwangerschapsvergiftiging (of pre-eclampsie) en peri-partum depressie indien er sprake was van voldoende omega-3 vetten in hun lichaam.

Zorg dus dat vette vis een belangrijk deel van je dieet wordt (schrijf je hieronder in en ontvang het gratis receptenboek van Care by Nature) en eet het liefst 2 tot 3 maal per week eventueel aangevuld met een hoogwaardig supplement (klik hier voor een overzicht van supplementen op de Nederlandse markt).

Conclusie

Samengevat is een mens “als een vis in het water” in zijn eigen “conditions of existence” en dat is leven volgens de leefstijl van onze verre voorouders in de Steentijd.

Natuurlijk hoeven we daarvoor niet terug naar de Steentijd en hoeven we niet gehuld in dierenvachten, op blote voeten, met zelfgemaakte bijlen achter de wilde dieren aan te rennen, maar is die oerleefstijl ook in een modern jasje te gieten. Dat wil zeggen, we zoeken de belangrijkste componenten van die oerleefstijl en bouwen die in in onze moderne leefstijl.

Belangrijke onderdelen hiervan zijn voldoende bewegen, minder zitten, voldoende ontspannen, stress ontwijken en gezonder eten, waarbij vooral fastfood en frisdrank vermeden dienen te worden en meer groente, fruit en vette vis gegeten zouden moeten worden.