De werking van ons immuunsysteem en onze weerstand

We zijn er ons meer dan ooit van bewust dat onze gezondheid voortdurend onder vuur ligt van agressieve en gevaarlijke vijanden. Gelukkig is ons immuunsysteem subliem toegerust om ons te beschermen tegen aanvallen van bacteriën en virussen. Maar hoe werkt ons immuunsysteem eigenlijk? Waar bevindt het zich, waaruit bestaat het, hoe communiceert het, hoe reageert het zo snel en hoe kan het leren? En wat kunnen wij zelf doen om het een handje te helpen? Hoe schitterend het ook is, het is niet onfeilbaar. Het kan fouten maken. En dat kan een bron van ziekten worden die even ernstig zijn als de ziekten waartegen het ons beschermt als het het wel bij het juiste eind heeft. In deze blog lees je er alles over.

Immunologie

De immunologie is de wetenschap van het immuunsysteem die een verklaring biedt voor de mechanismen en de principes van ontsteking. Dankzij de immunologie weten we dat er een ontsteking plaatsvindt als het immuunsysteem in actie wordt gebracht om ons tegen vijanden van buitenaf te verdedigen. We begeven ons in het rijk van de lymfeknoop, de milt en het witte bloedlichaampje.

Het immuunsysteem is overal. Dat moet omdat een aanval overal kan optreden. Virussen en bacteriën kunnen het lichaam via tal van ingangen besmetten. Soms komen ze door de huid, soms via de longen of via de darmen. Elk oppervlak tussen ons zelf en het niet-zelf staat open voor aanvallen en moet beschermd worden.

Het is niet te vermijden dat het menselijk lichaam wordt aangevallen door niet menselijke organismen zoals bacteriën of virussen, die collectief met de term antigenen of niet-zelf worden aangeduid. Ontsteking is wat het immuunsysteem doet om ons lichaam te bescherming tegen het niet-zelf.

Ontsteking en immuniteit houden ons in leven in een vijandige wereld.

Bouwstenen en boodschappers

De fundamentele bouwstenen van ons lichaam zijn onze cellen: onze cellen die in miljoenen variëteiten voorkomen en allemaal gespecialiseerd zijn in een eigen functie. Zenuwcellen vormen het grootste deel van ons zenuwstelsel, witte bloedlichaampjes het merendeel van het immuunsysteem en endothelen de binnenste bekleding van (slag-)aderen in het hart- en vaatstelsel.

Witte bloedlichaampjes worden verder onderverdeeld in meer gespecialiseerde immuuncellen zoals macrofagen, lymfocyten en microgliale cellen. Deze cellen zijn de hoofdrolspelers van het immuunsysteem.

De grondstof van alle cellen is proteïne en er bevinden zich miljarden verschillende proteïnen in ons lichaam, elk gebouwd volgens een DNA code die we van onze ouders geërfd hebben. Enzymen zijn proteïnen, veel hormonen zoals insuline zijn proteïne, net zoals antilichamen en cytokinen.

Veel proteïnen treden op als biologische signalen die informatie binnen een cel of tussen cellen overbrengen door een andere proteïne die receptor wordt genoemd te herkennen en zich eraan te binden.

Macrofagen

De immuuncellen die in de grootste aantallen over het lichaam zijn gedistribueerd en het grootste deel van de grens bewaken zijn de macrofagen. Macro betekent “groot” en fagein betekent “eten”. Stel je een macrofaag voor als een grote cel die veel eet. Met name veel bacteriën. Hij omhult ze in een vlies en verteerd ze door middel van enzymen.

Het is een effectieve moordmachine, maar zijn sterkste wapen tegen ontsteking zijn de wapens voor de korte afstand. Hij moet direct fysiek contact hebben met de bacil: man-to-man combat. Een enkele macrofaag is dus alleen in staat binnen een beperkte afstand af te rekenen met een bacteriële ontsteking, op een paar millimeter van zijn locatie.

Om ons lichaam te beschermen moeten er dus vele miljoenen macrofagen als grenswachten worden gestationeerd op strategische posities waarvan het waarschijnlijk is dat ze zullen worden aangevallen.

De darm is een belangrijk slagveld. De bekleding van de darm is dun en doorlaatbaar om voedingsstoffen uit eten op te kunnen nemen. De darmwand wordt voortdurend gepenetreerd door bacteriën en wordt verdedigd door een legioen macrofagen die permanent en dicht op elkaar van mond tot anus zijn gestationeerd.

Voor de longen, geslachtsorganen en de urinewegen en het oppervlak van onze ogen geldt hetzelfde verhaal: overal waar het lichaam aan de buitenwereld wordt blootgesteld vind je een overvloed aan macrofagen.

Toch zullen er onvermijdelijk ook bacteriën door de frontlinie heen breken. Ze vermijden dat ze onmiddellijke worden opgegeten, planten zich voort en verspreiden zich via de bloedbaan en de limpfen door het hele lichaam. Vandaar dat er ter verdediging van onze vitale organen extra macrofagen zijn gestationeerd in de milt, de lever, de hersenen, de nieren, de spieren, het vetweefsel en de botten.

Communicatie

Willen de macrofagen gecoördineerd ons lichaam verdedigen dan is communicatie noodzaak. Communicatie maakt van ons macrofagen een goed samenwerkend leger in plaats van individueel opererende soldaten.

Er zijn 2 belangrijke manieren waarop de macrofagen met elkaar communiceren: Direct contact met één andere macrofaag of door uitscheiding van proteïne, zogenaamde cytokinen die zich vrij door het lichaam kunnen bewegen en signalen naar veel andere cellen uitzenden.

De cytokine uitscheiding is geschikter voor het sturen van een algemeen bericht over de status van een ontsteking en de ontstekingsreactie hierop.

Cytokinen worden door macrofagen uitgescheiden in de bloedbaan, circuleren als ontstekingshormonen door het lichaam en binden zich aan specifieke ontvangers, zogenaamde receptoren op het oppervlak van andere macrofagen. Ze geven hun een signaal bozer te worden en meer ontstoken te raken.

Macrofagen staan in een slaapstand voor soms tientallen jaren en staan geduldig op wacht bij dat ene stukje huid of darm. Ze zijn heel gevoelig voor cytokine signalen die door andere macrofagen worden uitgezonden als ze hulp nodig hebben. Ze worden erdoor gewekt, verlaten hun schuilplaats en bewegen naar de bron van het ontstekingssignaal om hun kameraad te steunen.

Het directe contact is het beste om heel specifieke informatie over een vijandige organisme te communiceren.

Directe communicatie vindt plaats in de lymfeknopen in bijvoorbeeld de oksels, de liezen, de hals en langs de hele lijn tussen de borst- en buikholte. Vandaar de opzwelling in de hals enige dagen na een infectie van de keel. Maar ook in de “organen” van het immuunsysteem, de milt, het beenmerg en de zwezerik.

Macrofagen trekken daar naar toe om verslag uit te brengen en direct met elkaar te communiceren. Ze dragen kleine proteïne fragmenten met zich mee van de bacteriën die ze hebben opgegeten en verteerd.

In de lymfe-knopen zoeken de macrofagen zogenaamde lymfocyten die deze proteïne deeltjes kunnen lezen en zij besluiten wat voor actie van het immuunsysteem nodig is om deze aanval af te slaan. Over het algemeen betekent dat een verdere escalatie van de immuunreactie.

Snel reageren en leren

Bacteriën en virussen kunnen zich elke 20 minuten verdubbelen en vermenigvuldigen zich dus exponentieel. Het is dus zaak voor het immuunsysteem zo snel mogelijk te reageren.

Er zijn miljoenen verschillende typen bacteriën en virussen en het is onmogelijk dat onze macrofagen ze allemaal herkennen. Over miljoenen jaren oorlogvoering tussen indringers en ons lichaam hebben onze macrofagen geleerd dat er een belangrijke overeenkomsten in de biologische samenstelling van verschillende typen indringers.

Zodra ze die biologische samenstelling herkennen reageren ze onmiddellijk zonder verder na te denken of vragen te stellen.

Zo hebben bacteriën in de darm een harde buitenwand om zich te beschermen tegen vertering door de darm. Die buitenwand bevat liposacharide of LPS, een molecuul wat ons lichaam niet kan aanmaken en dus lichaamsvreemd is. Als er LPS op de buitenwand van een cel zit hoeft de macrofaag niet langer na te denken en schiet meteen met scherp.

Elke macrofaag is door de evolutie getraind en geprogrammeerd snel te reageren op bepaalde herkenningspunten en meteen te schieten.

Belangrijk is dat het immuunsysteem niet alleen voorgeprogrammeerd is, het kan ook van de vijand leren.

Vaccinatie is daarvan een belangrijk voorbeeld. Je wordt ingeënt met een verzwakte vorm van de bacil. Eerst ervaar je wat pijn of zwelling op de plaatst van de inenting. Dat wijst op de aangeboren immuunreactie van plaatselijke macrofagen.

Het doel is echter dat de lymfocyten van het immuunsysteem worden gestimuleerd anti-lichamen te produceren. Dat zijn proteïnen die specifiek zijn ontworpen om het niet-zelf te herkennen en zich eraan te binden. Het immuunsysteem zal vanaf nu enkele tot tientallen jaren doorgaan met de productie ervan en kan opschalen tot massaproductie zodra nodig.

Ons lichaam heeft nu iets nuttigs bijgeleerd en zal dat kunnen inzetten zodra nodig.

Keerzijde van het immuunsysteem

Net als bij echte oorlogsvoering heeft ook ons immuunsysteem een keerzijde. Het kan onbedoelde bijkomende schade toebrengen aan ons eigen lichaam of verkeerd zijn afgesteld en zich bewust richten op de verkeerde cellen.

Macrofagen omsluiten binnenvallende bacteriën en spugen grote hoeveelheden verterende enzymen en bacteriefragmenten het omringende weefsel in. Dit is giftig voor onschuldige omstanders zoals bot-, spier- of zenuwcellen die zich toevallig in de buurt van de infectie bevinden.

Naarmate er meer macrofagen naar de plaats des onheils worden geroepen zullen er ook meer onschuldige omstanders worden geraakt en zal het negatieve effect groter worden. Vergelijk het met een massa bombardement wat een hele stad platlegt in plaats van alleen de vijandige militaire installaties.

Zo voorkomen de macrofagen dat de ontsteking zich met dodelijk effect door het hele lichaam verspreid maar zal ter plaatse de schade enorm zijn. Als de ontsteking niet volledig wordt geëlimineerd maar alleen in toom gehouden en er zich een maandenlange of zelfs jarenlange loopgraafoorlog afspeelt dan zullen de normale weefsels permanent worden beschadigd.

Spieren, huid en bot worden dan door een hard, vezelachtig weefsel vervangen.

In het meeste extreme geval wordt dit ook wel een cytokine storm genoemd. Er wordt in korte tijd zoveel cytokine uitgescheiden dat het orgaan-falen en zelfs de dood tot gevolg kan hebben.

Daarnaast heeft het immuunsysteem het niet altijd bij het rechte eind en kan het zich richten op het zelf, onze eigen lichaamscellen.

Soms zijn de stukjes proteïne die door de macrofagen naar de lymfocyten worden gebracht niet van bacteriën maar van onze eigen cellen. Hierdoor kunnen lymfocyten een vijandige immuunreactie op het eigen zelf richten en antilichamen produceren die op de eigen cellen zijn gericht, zogenaamde auto-antilichamen.

De ziekteverwekkende effecten van deze auto-antilichamen kunnen even dramatisch zijn als de ziekte-genezende en ziekte-voorkomende effecten van antilichamen.

8 tips om je immuunsysteem te ondersteunen en je weerstand te verhogen

Goede nachtrust

Tijdens het slapen krijgt je lichaam de kans om te herstellen. Zorg daarom voor een optimale nachtrust:

• Probeer op dezelfde tijd naar bed te gaan en op te staan. Slaap minimaal 7u.
• Voeding en drank (alcohol) veroorzaakt ontsteking en belasting. Eet en drink (behalve water, thee) niet na je laatste maaltijd.
• Kom mentaal tot rust. Geen schermen, geen e-mails na (bijv.) 21u.
• Stap in het nu en laat los. Neem voor het naar bed gaan een koude douche (2 minuten).

Gezond gewicht

Teveel lichaamsvet en teveel koolhydraten werken ontsteking stimulerend. Te vaak eten werkt insuline resistentie in de hand en leidt tot diabetes. Bovendien werkt overgewicht snurken in de hand wat leidt tot slechter slapen. Werk aan je gewicht en vetpercentage.

• Eet alleen je 3 maaltijden, geen tussendoortjes
• Drink geen alcohol en frisdrank, beperk je tot water, thee en zwarte koffie
• Verminder koolhydraten drastisch, max 30% van je maaltijd liefst via groente en fruit
• Maximaliseer groente tot 80% van je bord
• Voedingsrust 1 tot 2 x per week door van ‘s avonds 8 tot de lunch de volgende dag niets te eten

Je komt in vetverbranding wat leidt tot minder ontstekingsbelasting van je lichaam en meer energie.

Voorkom stress

Stress produceert hormonen die je lichaam continue aan houden, klaar om te rennen.

• Stress doe je jezelf vaak aan. Zoek niet naar een oplossing bij een ander.
• Piekeren je over het verleden? Heb je zorgen over de toekomst? Kom in het moment – mediteer, doe yoga, neem een ijsbad
• Ga na waar jij je grenzen wilt leggen en zeg vaker nee (op een overtuigende maar vriendelijke manier)
• Klopt je zelfbeeld met wat je omgeving ziet? Onderzoek het en je komt tot nieuwe inzichten
• Ademrust – onderzoek je adem patroon, adem rustig door je neus

Rook niet

• Echt? Moeten we het hier nog over hebben?

Eet gezond en gevarieerd

• Koolhydraten kwamen net al voorbij
• Kook van verse ingrediënten. Het is gezonder en het vergt creativiteit en aandacht wat helpt je stress te verminderen.
• Verminder kant- en klare dingen: van koekjes tot maaltijden
• Vaak zitten deze vol met suikers en verkeerde ontsteking stimulerende vetten (omega-6)

Drink meer water

Je lhebt vocht nodig en water drinken is de beste manier om je lichaam van dat vocht te voorzien.

• Begin de dag met een groot glas water. Je hebt immers de hele nacht geslapen en gezweet.
• Drink de rest van de dag zo’n 1,5 tot 2 liter water. Je lichaam heeft water niet alleen nodig om goed te functioneren, maar ook om afvalstoffen kwijt te raken.
• Ook stress en spanningen veroorzaken afvalstoffen. Als jij niet genoeg drinkt stapelen die afvalstoffen zich op en tasten jouw weerstand aan.

Beweeg meer

Bewegen raakt alles aan – van goed slapen, tot gezond gewicht tot minder stress. Je bent gemaakt om te bewegen. Kom uit je stoel.

• Begin met 10.000 stappen per dag. Je telefoon houdt het automatisch bij. Of investeer in een smartwatch.
• Begin de dag met een wandeling. Doe een wandeling tussen de middag. Sluit af met een wandeling. Jij kiest.
• Pak er in ieder geval 1 regelmatig op. Wandel minimaal 45 minuten stevig. Maak het een gewoonte… vandaag al.
• Doe het voor een maaltijd en je zult de maaltijd beter verteren.
• Voeg er nog een drietal andere sportmomenten van minimaal 1 uur aan toe.

Goede hygiëne

Deurklinken, kranen, lichtschakelaars en trapleuningen vormen een broeinest voor virussen en bacteriën. Maak ze regelmatig schoon.

• Hou je nagels bij
• Was je handen na toiletbezoek of uitjes zoals de supermarkt
• Of voordat je eten en drinken klaarmaakt
• Nies in je elle boog
• Ventileer. Zorg voor verse lucht.

De beste vitamines & mineralen voor je weerstand

Een gezond en gevarieerd eetpatroon met voldoende groente en fruit is de basis voor een sterk immuunsysteem. Door gezond en gevarieerd te eten zou je in principe alle vitamines en mineralen die je nodig hebt binnen moeten kunnen krijgen. Van de volgende vitamines en mineralen is aangetoond dat ze een positieve invloed op je weerstand hebben.

Vitamine A – zorgt mede voor een goede weerstand omdat het een rol zou spelen bij de ontwikkeling van een type witte bloedcellen die je lichaam helpen beschermen tegen ziekteverwekkers. Vitamine A zit onder andere in ei, donkere bladgroentes en levertraan.

Vitamine C – helpt het natuurlijk afweersysteem van je lichaamscellen tegen invloeden van buitenaf en heeft zo een positieve invloed op je immuunsysteem. Sinaasappels, (vers) sinaasappelsap, broccoli, tomaat, aardbei en rode of groene paprika zijn allemaal rijk aan vitamine C.

Vitamine D – ondersteunt het immuunsysteem en helpt zo het lichaam beschermen tegen infecties. Tussen maart en oktober vormt zonlicht onze voornaamste bron van vitamine D. In de wintermaanden is de productie van vitamine D laag of afwezig. Dan gebruikt je lichaam de voorraad die je tijdens de zomermaanden hebt opgebouwd. Dit kan je aanvullen met een supplement.

Zink – helpt het immuunsysteem en zit onder andere in zeevruchten, rood vlees, pompoenpitten, kikkererwten en eieren. Let er wel op dat je niet te veel zink binnenkrijgt. Het Voedingscentrum hanteert een dagelijkse aanbeveling van 9 mg voor mannen en 7 mg voor vrouwen.

IJzer – heeft een positieve invloed op het immuunsysteem. IJzer zit vooral in vlees, groene groenten, noten en volkorenproducten.

WHC supplementen die een gezonde weerstand ondersteunen

Verschillende WHC supplementen mogen de claim “draagt bij aan de normale werking van het immuunsysteem” of “zorgt mede voor een goede weerstand” dragen. Je vindt de de product pagina door hier te klikken.

Veelgestelde vragen

Vraag: Wat zijn macrofagen?

Antwoord: Macrofagen zijn immuuncellen die in grote aantallen over ons lichaam zijn gedistribueerd en het grootste deel van de grens bewaken met de buitenwereld. Stel je een macrofaag voor als een grote cel die veel eet, met name veel bacteriën.

Vraag: Wat zijn cytokinen?

Antwoord: Cytokinen zijn proteïnen die door macrofagen worden gebruikt om te communiceren met andere macrofagen. Ze worden uitgescheiden in de bloedbaan, circuleren als ontstekingshormonen door het lichaam en zich binden aan specifieke ontvangers, zogenaamde receptoren op het oppervlak van andere macrofagen. Ze geven hun een signaal bozer te worden en meer ontstoken te raken.

Vraag: Wat zijn lymfocyten?

Antwoord: Lymfocyten kunnen de proteïne deeltjes van bacteriën lezen die macrofagen de lymfe-knopen in brengen en zij besluiten wat voor verdere actie van het immuunsysteem nodig is. Zij produceren antilichamen die specifiek zijn ontworpen om het niet-zelf te herkennen en zich eraan te binden zodat het door het immuunsysteem herkent en aangevallen kan worden.

Vraag: Wat is een cytokine storm?

Antwoord: Er is sprake van een cytokine storm als er in korte tijd zoveel cytokine door macrofagen uitgescheiden wordt dat dit orgaan-falen en zelfs de dood tot gevolg kan hebben.

Vraag: Wat is een auto-immuun reactie?

Antwoord: In het geval van een auto-immuun reactie zijn de stukjes proteïne die door de macrofagen naar de lymfocyten worden gebracht niet van bacteriën maar van onze eigen cellen. Hierdoor maken de lymfocyten antilichamen aan die op de eigen cellen zijn gericht, zogenaamde auto-antilichamen.